Minglab kichik GESlar uchun: Jahon bankidan yangi kredit
Jahon banki O‘zbekistonga 150 million dollarlik imtiyozli kredit ajratish haqida qaror qabul qildi. Ushbu mablag‘lar bugun e’lon qilingan bank bayonotiga ko‘ra, kichik gidroenergetika sohasini rivojlantirish va mamlakatda elektr ta’minoti barqarorligini oshirishga qaratilgan yangi loyihaga yo‘naltiriladi. Diqqatga sazovor jihati shundaki, loyiha doirasida xususiy sektor, jumladan, mahalliy kichik GES ishlab chiquvchilari va tijorat banklarini jalb etish rejalashtirilgan. Bu esa ustuvor yo‘nalishlarga oid savollarni keltirib chiqarmoqda — ya’ni loyiha faqat iqtisodiy manfaatlarnigina ko‘zlaydimi yoki ekologik omillarga ham yetarlicha e’tibor qaratiladimi?
Prognozlarga ko‘ra, 2030-yilga kelib O‘zbekistonning elektr energiyasiga bo‘lgan ehtiyoji ikki barobarga oshib, 120 milliard kilovatt-soatdan ortiq miqdorga yetishi mumkin. Elektr energiyasi ishlab chiqarilishi ortib borayotganiga oid bayonotlarga qaramay, hozirda ehtiyojning qariyb 10 foizi qoplanmayapti. Bu esa ayniqsa energiya ta’minoti zaif bo‘lgan hududlar va qishloq joylarda elektr ta’minoti uzilishlariga olib kelmoqda. Bunday uzilishlarning asosiy sababi sifatida energiyani uzatish va taqsimlash tizimidagi muammolar ko‘rsatilmoqda. Biroq hatto kichik hajmdagi yangi generatsiya quvvatlarini qurish ham ularni mavjud tarmoqlarga integratsiya qilish va atrof-muhitga ta’sirini chuqur tahlil qilishni talab etadi.
100 kVt dan 5 MVt gacha quvvatga ega bo‘lgan kichik GESlar mavjud irrigatsiya kanallarida joylashtirilishi rejalashtirilmoqda va ular energiya tanqis hududlarda elektr ishlab chiqarishni oshirishning amaliy yechimi sifatida ko‘rilmoqda. Ular elektr ta’minoti ishonchliligini oshirib, mintaqaviy rivojlanishga hissa qo‘shishi mumkinligi aytilmoqda.
Loyiha ishlab chiquvchilari kichik GESlarning iqtisodiy samaradorligi va ularni ekspluatatsiya qilish xarajatlarining pastligini ta’kidlamoqda. Mavjud irrigatsiya tarmoqlaridan foydalanish imkoniyati bunday obyektlarni kichik miqyosdagi qayta tiklanuvchi energiya manbalariga qiziqqan xususiy investorlar uchun jozibador qiladi. Shunga qaramay, iqtisodiy maqsadga muvofiqlikni baholashda faqat to‘g‘ridan-to‘g‘ri xarajatlarni emas, balki ekologik zarar va ko‘plab bunday obyektlar qurilishining umumiy ta’sirini ham hisobga olish zarur.
Jahon bankining Markaziy Osiyo bo‘yicha mintaqaviy direktori Tatyana Proskuryakovaning so‘zlariga ko‘ra, O‘zbekiston hukumati 2026-yilgacha jami 160 MVt quvvatga ega bo‘lgan taxminan 3000 ta kichik GES qurishni rejalashtirmoqda. Bu esa qo‘shimcha ravishda 280 ming nafar aholiga elektr energiyasi yetkazib berishni ta’minlashi kutilmoqda. Jahon banki tomonidan moliyalashtiriladigan va O‘zbekiston Energetika vazirligi tomonidan 2025–2030 yillarda amalga oshiriladigan loyiha ushbu maqsadlarni ro‘yobga chiqarishga xizmat qilishi lozim. U O‘zbekiston banklari orqali kichik GES loyihalarini ishlab chiquvchilarga moliyaviy resurslarga kirish imkoniyatini taqdim etishni nazarda tutadi. Shuningdek, gidroenergetika infratuzilmasini kengaytirish uchun 38 million dollarga yaqin xususiy investitsiyalarni jalb qilish rejalashtirilgan. Biroq bu miqyosdagi rejalar mamlakat suv resurslari va ekotizimlariga bo‘ladigan umumiy ta’sir borasida xavotir uyg‘otmoqda.
2030-yilgacha loyiha doirasida jami 150 MVt quvvatga ega kichik GESlar qurilishi moliyalashtiriladi. Ular yiliga 520 gigavatt-soatdan ortiq «ekologik toza» elektr energiyasi ishlab chiqarishi prognoz qilinmoqda. Shuningdek, har yili 430 000 tonnagacha karbonat angidrid chiqindilarini kamaytirishga erishilishi ma’lum qilinmoqda.
Hozirda loyiha doirasida respublikaning turli hududlaridagi mavjud irrigatsiya kanallarida kichik GES qurish uchun mos deb hisoblangan 270 ga yaqin uchastka dastlabki tarzda aniqlangan. Bu uchastkalarning katta qismi (93%) 100 dan 1000 kVt gacha bo‘lgan stansiyalar uchun mo‘ljallangan. Ushbu loyiha doirasida moliyalashtiriladigan kichik GESlar tomonidan ishlab chiqarilgan elektr energiyasi “Hududiy elektr tarmoqlari” AJ tomonidan sotib olinadi.
Loyiha yangi ish o‘rinlari yaratish, mahalliy ishlab chiqarishni rag‘batlantirish va kichik GESlar joylashtiriladigan hududlarda iqtisodiy faollikni kuchaytirish salohiyatiga ega loyiha sifatida e’lon qilinmoqda. Albatta, hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi muhim vazifa sanaladi, biroq bu rivojlanish barqaror bo‘lishi, va uzoq muddatli istiqbolda aholi farovonligi ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘lgan tabiiy resurslarga zarar yetkazmasligi kerak.
